PYTANIE

Kilku uczniów (15–18 lat) naruszyło godność osobistą nauczyciela poprzez publiczne wypisywanie o nim złych rzeczy na ogólnoświatowym forum.

W jaki sposób uczeń może za to odpowiedzieć? Jak zaklasyfikować takie zachowanie?

ODPOWIEDŹ

Opisane zdarzenie należy rozpatrywać w kategorii naruszenia dóbr osobistych.

Brak jest ustawowej definicji dóbr osobistych. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (DzU z 1964 r. nr 16, poz. 93, z późn. zm.) w art. 23 wylicza przykładowe dobra osobiste. Wśród nich wymienia m.in.: cześć, swobodę sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnicę korespondencji. Jest to katalog otwarty. Można do niego dołączyć inne dobra niewymienione w kodeksie, mianowicie dobra związane z życiem prywatnym, rodzinnym i intymnym.

Cześć, występująca w kontekście życia osobistego, zawodowego i społecznego, jest najczęściej naruszanym dobrem osobistym. Cześć przysługuje każdemu człowiekowi niezależnie od opinii panującej na jego temat. W prawie pojęcie czci występuje pod dwoma postaciami: jako dobre imię i jako godność osobista.

Godność osobistą narusza się poprzez znieważenie innej osoby, obrażając ją słowami lub innymi działaniami powszechnie uznanymi za obelżywe. Nie jest tu konieczna obecność znieważonego. Istotnym jest, aby do znieważenia dopuszczono się publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga dotarła do osoby znieważonej. Wobec tego znieważyć inną osobę można również za pomocą środków masowego komunikowania (art. 216 § 1 i 2 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny – DzU z 1997 r. nr 88, poz. 553, z późn. zm.).

W kontekście omawianego zagadnienia na uwagę zasługuje regulacja przetwarzania tzw. danych wrażliwych w Ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (DzU z 2002 r. nr 101, poz. 926, z późn. zm.). Chodzi o dane ujawniające pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową, a także dane o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym oraz o wyrokach, orzeczeniach o ukaraniu i mandatach karnych i innych orzeczeniach wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym (art. 27 ust. 1). Warunkiem dopuszczalności przetwarzania tych danych (a ujawnianie ich jest formą przetwarzania), poza przypadkami określonymi w ustawie, jest pisemna zgoda osoby, której te dane dotyczą (art. 27 ust. 2 pkt 1).

Zdarza się często, że tym samym działaniem naruszone zostaje nie tylko czyjeś prawo do wizerunku, ale i inne dobro osobiste jakim jest cześć (dobre imię, godność osobista). Dzieje się tak, gdy wykorzystuje się podobiznę danej osoby w sposób, który ją poniża, podważa do niej zaufanie, naraża na nieprzyjemności.

Wobec powyższych rozważań niezmiernie ważna jest wiedza na temat prawnych mechanizmów ochrony dóbr osobistych w razie ich naruszenia. Mechanizmy te różnią się w zależności od wieku sprawcy naruszenia.

Ochronę prywatności, w tym dóbr osobistych, gwarantuje każdemu Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (DzU z 1997 r. nr 78, poz. 483, z późn. zm.), która w art. 47 stanowi: „Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym” i w art. 51 ust. 1: „Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby”.

Kodeks cywilny w art. 24 wymienia roszczenia przysługujące osobie, której dobra osobiste zostały naruszone, a nawet jedynie zagrożone naruszeniem. Otóż ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. Pod warunkiem, że jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Może również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (§ 1). Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (§ 2). Zasady te określają przepisy tytułu VI księgi III kodeksu cywilnego (art. 415 i nast.), które dotyczą odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego. Jedną z przesłanek odpowiedzialności jest szkoda.

Omawiane czyny polegające na naruszeniu dóbr osobistych można rozpatrywać w kategorii przestępstwa. Regulacja dotycząca przestępstw przeciwko czci znajduje się w art. 212–216 kodeksu karnego. Art. 212 k.k. za naruszenie dobrego imienia poprzez pomówienie innej osoby przewiduje dla sprawcy grzywnę, karę ograniczenia albo pozbawienia wolności do roku (§ 1). Jeżeli sprawca dopuszcza się tego czynu za pomocą środków masowego przekazu (a takim jest również Internet), podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (§ 2). Ponadto sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego (§ 3). Za naruszenie godności osobistej poprzez znieważenie innej osoby art. 216 k.k. przewiduje grzywnę albo karę ograniczenia wolności (§ 1). Jeżeli sprawca w tym celu posłużył się środkami masowego komunikowania grozi mu także kara pozbawienia wolności do roku (§ 2). Ściganie przestępstw z obu artykułów następuje z oskarżenia prywatnego.

Warto wspomnieć, że na mocy art. 63 Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (DzU z 2006 r. nr 97, poz. 674, z późn. zm.) nauczyciel, podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych na zasadach określonych w kodeksie karnym. Ponadto Karta Nauczyciela zobowiązuje organ prowadzący szkołę i dyrektora szkoły do występowania z urzędu w obronie nauczyciela, którego prawa zostały naruszone. Z pewnością chodzi o naruszenia dokonane przestępstwami z rozdziału XXIX kodeksu karnego, gdyż one odnoszą się do funkcjonariusza publicznego. Art. 226 k.k. stanowi, że za znieważenie funkcjonariusza publicznego podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Wymienione przestępstwa, ze względu na kary, którymi są zagrożone, należą do kategorii występków (art. 7 § 3 k.k.). Odpowiedzialność karną ponoszą osoby, które dopuściły się ich po ukończeniu 17 lat (art. 10 § 1 k.k.).

W stosunku do osób, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyły 17 lat, stosuje się przepisy Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (DzU z 2002 r. nr 11, poz. 109, z późn. zm.). Wynika to z art. 1 § 1 pkt. 2. Sprawy nieletnich należą do właściwości sądu rodzinnego (art. 15). Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym (art. 5). Wobec nieletniego sąd rodzinny może m.in. udzielić upomnienia, zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania odpowiednich prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego, zastosować nadzór kuratorski, orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo zakładzie poprawczym (art. 6). Na podstawie art. 7 § 1 pkt 2 sąd rodzinny może zobowiązać rodzica lub prawnego opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.

Jak wynika z powyższego, do postępowań w sprawach czynów karalnych dokonanych przez osoby w wieku od 15 do 18 lat stosuje się różne ustawy, różne też stosuje się konstrukcje odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez osoby w tym wieku.

Krystyna Więcławska-Stysz – prawnik, doradca prawny przy Okręgu Śląskim Związku Nauczycielstwa Polskiego.