PYTANIE

Zastanawia mnie problem wykorzystywania podczas lekcji nagranych we własnym zakresie filmów dokumentalnych.

Czy ma tu zastosowanie art. 23 ustawy o prawie autorskim, czy też należałoby się starać o jakieś specjalne zezwolenia?

ODPOWIEDŹ

Przepis art. 23 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (DzU z 2006 r. nr 90, poz. 631, z późn. zm.) dotyczy korzystania z utworu dla własnych prywatnych potrzeb w kręgu osób pozostających w związku osobistym, bez ponoszenia dodatkowych opłat. Takim związkiem może być związek pokrewieństwa, powinowactwa i stosunku towarzyskiego. Jest to tzw. dozwolony użytek prywatny. Nie będzie miał on jednak zastosowania w wypadku korzystania z utworów podczas lekcji w szkole. Trudno w tym wypadku mówić o związku osobistym miedzy nauczycielem a uczniami. Oznacza to, że każdy może korzystać z już rozpowszechnionych utworów (dostępnych publicznie), np. książek, filmów, zdjęć – we własnym zakresie. Nie można jednak tych utworów udostępniać osobom trzecim, chyba że pozostają z nim w stosunkach osobistych. W praktyce zakwalifikowanie określonej relacji międzyludzkiej do kategorii stosunków osobistych bywa często bardzo trudne.

Do wykorzystywania utworów w procesie dydaktycznym, będzie miała zastosowania inna instytucja prawa autorskiego, a mianowicie dozwolony użytek publiczny. Polega on na ustawowym zezwoleniu na nieodpłatnie korzystanie z utworów dla realizacji określonych celów, np. celu dydaktycznego, informacyjnego, naukowego, kulturalnego przez określone instytucje. Obejmuje on m.in. szczególne uprawnienia szkół i bibliotek, które realizują cele dydaktyczne. Zatem nauczyciel podczas prowadzenia zajęć szkolnych może nieodpłatnie wykorzystywać utwory chronione prawem autorskim. Jednak, aby takie korzystanie było zgodne z prawem zawsze trzeba podać autora i źródło, z jakiego pochodzi utwór (np. wykorzystując utwór audiowizualny, należy obok nazwy producenta podać informację o współtwórcach, o osobach, które wniosły znaczący wkład twórczy w powstanie utworu, a także dane o jego utrwaleniu).

Obok tradycyjnych środków dydaktycznych (podręczników, map, zdjęć, nagrań dźwiękowych, audiowizualnych), wykorzystywane są utrwalone programy radiowe i telewizyjne. Przepisy ustawy nie odnoszą się bezpośrednio do możliwości ich wykorzystywania w szkole. W tym zakresie, poza ingerencją w majątkowe prawa twórców, wkraczamy również w prawa do nadań służące organizacjom radiowym i telewizyjnym (prawo do nadań jest prawem pokrewnym). W takiej sytuacji należy stosować ogólne zasady wykorzystywania utworów w celach dydaktycznych. Zatem można korzystać z audycji, które zostaną później zaprezentowane na lekcji dla lepszego zrozumienia omawianego tematu (np. filmów dokumentalnych). Jednak, aby to zrobić należy taki utwór zwielokrotnić, czyli w naszym przypadku – nagrać. Możliwe jest jedynie nagranie fragmentu takiego programu. Przepisy prawa autorskiego jednoznacznie wskazują, że instytucje oświatowe (w tym szkoły) mogą zwielokrotnić tylko fragment utworu, a nie cały utwór. Cały utwór mogą natomiast zwielokrotnić lub zlecić zwielokrotnienie jedynie biblioteki, archiwa i szkoły, ale tylko i wyłącznie w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów. Może to być, np. uzupełnienie brakujących lub zniszczonych stron, kartek, fragmentów, części, całych utworów w sytuacji uzupełnienia zbioru. Jeżeli zatem w praktyce nauczyciele korzystają w czasie zajęć z nagranych przez siebie całych programów nadawanych przez organizacje radiowe lub telewizyjne (np. filmów dokumentalnych lub innych), to ich działania pozostają w sprzeczności z prawem. W takim wypadku albo należy nagrać jedynie fragmenty filmów dokumentalnych, albo korzystać z gotowych środków dydaktycznych.

Dariusz Skrzyński – prawnik, specjalista z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy i prawa autorskiego.