Konieczność realizacji programu nauczania lub zapewnienia opieki w placówkach opiekuńczo-wychowawczych stanowi kryterium przyznawania nauczycielom godzin ponadwymiarowych.

Zgodnie z art. 35 ust. 1 Karty Nauczyciela w razie konieczności nauczyciel może być zobowiązany przez dyrektora szkoły lub placówki do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych, zgodnie z posiadaną specjalnością,
w liczbie nieprzekraczającej ¼ obowiązkowego wymiaru zajęć. Za zgodą nauczyciela może być przyznana mu większa liczba godzin ponadwymiarowych, nieprzekraczająca jednak ½ obowiązkowego wymiaru zajęć.

Godziny ponadwymiarowe zrealizowane w danym miesiącu są rozliczane na koniec każdego miesiąca kalendarzowego, a wynagrodzenie za nie wypłaca się w ostatnim dniu miesiąca.

Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1987 r. (OSNC nr 11, poz. 165), której została nadana moc zasady prawnej,
nauczycielowi nie przysługuje wynagrodzenie za nieodbyte z powodu choroby godziny ponadwymiarowe. Nauczycielowi, który przez trzy dni w tygodniu przebywał na zwolnieniu lekarskim, a w planie organizacyjnym miał przewidziane cztery godziny ponadwymiarowe, będzie przysługiwało wynagrodzenie za 1 godzinę ponadwymiarową.

Obecnie obowiązujące przepisy Karty Nauczyciela nie regulują, w jakich wypadkach nauczycielowi przysługuje wynagrodzenie za usprawiedliwione nieodbycie zajęć w godzinach ponadwymiarowych. W związku z tym stosuje zasady ukształtowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego, które pozwalają w sposób opisowy a także kazuistyczny ustalić, w jakich wypadkach nauczycielowi przysługuje wynagrodzenie za usprawiedliwione nieodbycie godzin ponadwymiarowych. Należy przy tym pamiętać, że wszystkie omówione poniżej orzeczenia Sądu Najwyższego, w tym dwie uchwały składu siedmiu sędziów, zostały wydane na podstawie art. 35 KN, w którym w ustępie 4 postanowiono, że wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe, przydzielone nauczycielowi w planie organizacyjnym szkoły będzie wypłacone według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela. Obecne brzmienie art. 35 KN zostało nadane ustawą z dnia 14 czerwca 1996 r. o zmianie ustawy – Karta Nauczyciela (DzU, Nr 87, poz. 396) i uzupełnione ustawą z dnia 15 lipca 2004 r. (DzU, Nr 179, poz. 1845), która w ust. 2a do art. 35 KN wprowadziła pojęcie godziny doraźnego zastępstwa. Podobnych ustaleń o wynagrodzeniu za nieodbyte godziny ponadwymiarowe nie ma w Karcie Nauczyciela.

Również art. 30 ust. 6 KN nie daje organom prowadzącym szkołę upoważnienia ustawowego do ustalania zasad wynagradzania za nieodbyte godziny ponadwymiarowe, stanowiąc w punkcie 2, że
organy te są upoważnione jedynie do określenia szczegółowego sposobu obliczania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że przepisy Karty Nauczyciela nie wyjaśniają, co należy rozumieć przez użyte w pierwotnej wersji art. 35 ust. 4 pojęcie „
usprawiedliwione nieodbycie zajęć”, stąd próby do określenia tego pojęcia i rozstrzygnięcia, w jakich wypadkach nauczycielowi przysługuje wynagrodzenie za usprawiedliwione nieodbycie zajęć ponadwymiarowych.

Według uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 1983 r. (OSNC z 1984 r. nr 2-3, poz. 30):

–
nieobecność w pracy z przyczyn osobistych, rodzinnych lub innych leżących po stronie nauczyciela nie usprawiedliwia nieodbycia zajęć w godzinach ponadwymiarowych;

–
usprawiedliwienie nieodbytych zajęć ponadwymiarowych jest możliwe w sytuacji, gdy odpowiedzialność leży po stronie szkoły (np. z powodu oddelegowania nauczyciela do innej szkoły);

– do wypadków
usprawiedliwionego nieodbycia zajęć w godzinach ponadwymiarowych należy zaliczać sytuacje, gdy nauczyciel stawił się do pracy, ale zajęć nie przeprowadził, np. z powodu zorganizowanej przez szkołę wycieczki, akademii itp.;

–
dokształcanie się ze skierowania szkoły i korzystanie z tego tytułu z płatnego urlopu jest usprawiedliwionym nieodbyciem zajęć ponadwymiarowych, które to daje nauczycielowi prawo do wynagrodzenia za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe.
Udzielenie zaś urlopu dla celów naukowych, artystycznych i oświatowych (mające na celu prowadzenie działalności naukowej i ogólne dokształcenie nauczycieli)
nie stanowi usprawiedliwionej przyczyny nieodbycia zajęć
w godzinach ponadwymiarowych i z tego tytułu nauczycielowi nie przysługuje wynagrodzenie. O tym, czy usprawiedliwiona nieobecność w pracy z powodu dokształcania się stanowi równocześnie usprawiedliwione nieodbycie zajęć ponadwymiarowych, decyduje fakt skierowania nauczyciela na odpowiednie szkolenie.

W uchwale z dnia 6 sierpnia 1987 r. (OSNC z 1989 r. nr 1, poz. 9) Sąd Najwyższy orzekł, że
nauczyciel traci prawo do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe, gdy ich nieodbycie nastąpi z przyczyn leżących po jego stronie.
Natomiast przysługuje mu prawo do wynagrodzenia, gdy nieodbycie zajęć nastąpi z przyczyn zależnych od szkoły, tj. zorganizowanie w tym czasie wycieczki, akademii, nieusprawiedliwionej absencji uczniów, z powodu przerwy w nauczaniu wywołanej warunkami atmosferycznymi, czy też odbywających się rekolekcji, których terminu szkoła nie może przewidzieć.

Takie same zasady obowiązują także w wypadku nieodbycia godzin ponadwymiarowych w ramach indywidualnych lekcji, z powodu choroby lub innej przeszkody ze strony ucznia.

Przesłanki negatywne określające kiedy nie przysługuje wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe, zostały podane w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 1989 r. (OSNC nr 7-8, poz. 109), której ten sąd nadał również moc zasady prawnej. Oznacza to, że rozstrzygnięcia zawarte w tej uchwale obowiązują wszystkie sądy niższych instancji, rozpatrujące sprawy o wynagrodzenie za nieodbyte godziny ponadwymiarowe. Według tej uchwały
zamieszczenie w planie organizacyjnym szkoły godzin ponadwymiarowych, przypadających w dniach ustawowo wolnych od pracy i w okresach przerw pracy w szkole, w których nie odbywają się zajęcia dydaktyczno-wychowawcze, nie uprawnia do wynagrodzenia za nieodbyte godziny ponadwymiarowe. Dotyczy to w szczególności dni ustawowo wolnych od pracy, tj. niedziel czy świąt określonych odrębnymi przepisami, oraz przerw w pracy szkoły, tj. przerw świątecznych, przerw związanych z praktykami w szkołach zawodowych, czy też z wcześniejszym zakończeniem zajęć w klasach programowo najwyższych.

Rozstrzygnięcia tej uchwały nie pozostają w sprzeczności z omówioną wyżej uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 1987 r., według której podstawowym warunkiem uznania za usprawiedliwione nieodbycie przez nauczyciela zajęć w godzinach ponadwymiarowych jest jego gotowość do odbycia zajęć. Ponadto nauczyciel nie ma obowiązku być przygotowanym do odbycia zajęć w godzinach ponadwymiarowych w dniach, w których zgodnie z prawem zajęcia te się nie odbywają.

Wszystkie przedstawione wyżej uchwały Sądu Najwyższego zostały wydane pod rządami poprzedniego stanu prawnego. Od 1996 r., kiedy zostało ustalone obecne brzmienie art. 35 KN, nie wydano przepisów regulujących sytuacje, w których nauczycielowi przysługuje wynagrodzenie za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe. Nie zostały też wypracowane zasady w orzecznictwie sądowym, dlatego stosuje się dotychczas ustalone zasady.

Ponadto
urząd gminy czy rada gminy nie ma jakichkolwiek podstaw do nakazywania dyrektorom szkół, aby nie przyznawali nauczycielom wynagrodzenia za nieodbyte godziny ponadwymiarowe, wynikające np. z odbywających się rekolekcji czy choroby ucznia, który ma indywidualny tok nauczania. W takich wypadkach nauczyciele mogą dochodzić swoich praw przed sądem pracy.

Bogumił Soczyński

radca prawny