Problem tak zwanych dopalaczy jest niewątpliwie jednym z ważniejszych problemów, polskiej młodzieży.

Istniał on już wcześniej, jednakże wraz z rozwojem dystrybucji wspomnianych produktów kontakt uczniów z nimi nasilił się, a tym samym stał się coraz bardziej obecny w społeczeństwie. Problem pogłębia fakt, że obecnie brakuje jasnych rozwiązań prawnych pozwalających na skuteczne przeciwdziałanie temu procederowi.

Sam termin „dopalacze” nie występuje w języku prawnym. Potocznie można określić nim substancje o działaniu psychoaktywnym. Działanie tak zwanych dopalaczy w większości przypadków podobne jest do działań narkotyków. Jednakże Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (DzU z 2005 r. nr 179, poz. 1485, z późn. zm.) nie wskazuje wszystkich substancji określanych mianem „dopalaczy” jako zabronionych. W załączniku do przytoczonej ustawy znajduje się wykaz środków odurzających (Załącznik nr 1) oraz wykaz substancji psychotropowych (Załącznik nr 2) w rozumieniu ustawy. Niestety wiele substancji określanych mianem dopalaczy znajduje się w obrocie legalnym i ani ich sprzedaż, ani posiadanie nie pociągają za sobą negatywnych skutków prawnych. Ustawa zakazuje: posiadania środków odurzających i psychotropowych, wprowadzania do obrotu środków odurzających, ułatwienia lub udzielenia innej osobie albo jej umożliwienia użycia wspomnianych środków oraz nakłaniania do ich użycia, wytwarzania i przetwarzania środków odurzających. Wspomniane czyny, zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (DzU z 2010 r. nr 33, poz. 178) są czynami karalnymi, jeżeli ich sprawcą jest uczeń, który skończył 13 lat, a nie ukończył 17 lat. Po ukończeniu wspomnianego wieku mamy do czynienia z przestępstwem.

Jednakże nie ulega wątpliwości, że szkoła i wszyscy zatrudnieni w niej nauczyciele powinni reagować w sytuacjach, gdy w jej murach pojawi się uczeń zachowujący się w sposób podejrzany. W praktyce nauczyciel nie jest w stanie rozpoznać, czy dziwne zachowanie ucznia jest wynikiem zażycia środka legalnie zdobytego i dopuszczonego do obrotu, czy też zakazanego. Dlatego powinien podjąć działania mające na celu wyjaśnienie tego faktu. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 roku w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem (DzU z 2003 r. nr 26, poz. 226) szkoły i placówki systemu oświaty rozwijają działania wychowawcze i zapobiegawcze wśród dzieci i młodzieży, u których zespół zjawisk psychofizycznych i oddziaływań środowiskowych stwarza wysokie prawdopodobieństwo powstania zależności od środków odurzających lub substancji psychotropowych, albo którzy sporadycznie używają środków odurzających lub substancji psychotropowych, czy środków zastępczych. Zgodnie z przytoczoną regulacją działalność wychowawcza i profilaktyczna szkoły polega między innymi na: systematycznym rozpoznawaniu i diagnozowaniu zagrożeń związanych z uzależnieniem, współpracy z rodzicami dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem. Zgodnie z przytoczonym rozporządzeniem szkoły i placówki zobowiązane są do podejmowania działań interwencyjnych polegających na powiadomieniu rodziców i policji w sytuacjach kryzysowych, w szczególności, gdy zachodzi podejrzenie kontaktu ucznia ze środkami i substancjami odurzającymi i psychotropowymi. Ponadto szkoły i placówki zobowiązane są do opracowania, zgodnie ze swoim statutem, strategii działań wychowawczych i zapobiegawczych oraz interwencyjnych wobec dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem. Strategia ta powinna, między innymi, uwzględniać: określenie zadań wszystkich pracowników szkoły w zakresie pomocy dzieciom i młodzieży zagrożonych uzależnieniem oraz procedury postępowania w sytuacjach szczególnych zagrożeń związanych ze środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, określające także zadania osób podejmujących interwencję.

Nie ulega więc wątpliwości, że w sytuacjach, gdy w szkole pojawi się uczeń, który będzie zachowywał się w sposób budzący podejrzenie, że jest pod wpływem środków odurzających (mogą to być również dopalacze), o tym fakcie powinni być powiadomieni rodzice, jak też policja w celu ustalenia, pod wpływem jakich środków znajduje się uczeń. W pierwszej kolejności jednak należy odizolować takiego ucznia od innych i wezwać pomoc medyczną w celu stwierdzenia, w jakim stanie zdrowia znajduje się uczeń i ewentualnie należy udzielić mu pomocy medycznej.

Również w przypadku, gdy nauczyciel zauważy lub będzie miał podejrzenie, że któryś z uczniów posiada przy sobie podejrzaną substancję, która przypomina z wyglądu narkotyk, powinien podjąć interwencję. W tym przypadku również nie jest możliwe, aby nauczyciel mógł ocenić, czy ma do czynienia z substancją legalną, czy nielegalną. Dlatego wydaje się, że w przypadku dopalaczy można zastosować procedurę taką samą, jak w przypadku podejrzenia, że uczeń posiada narkotyk. Jednakże należy pamiętać, że nauczyciel nie ma prawa samodzielnie dokonać przeszukania teczki ucznia, a tym bardziej jego samego. Zgodnie z art. 220 Kodeksu postępowania karnego (DzU z 1997 r. nr 89, poz. 555, z późn. zm.), przeszukania może dokonać prokurator albo na polecenie sądu lub prokuratora policja. Art. 312 przywołanej ustawy takie uprawnienie daje również Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służbie Celnej oraz Centralnemu Biuru Antykorupcyjnemu w zakresie ich właściwości. Przeszukania mogą dokonać również inne organy określone w przepisach szczegółowych. Nie ma jednak wśród nich nauczycieli ani innych pracowników oświaty. W przypadkach niecierpiących zwłoki, a z taką będziemy niewątpliwie mieli w opisywanej sytuacji, jeżeli postanowienie sądu lub prokuratora nie mogło być wydane, organ dokonujący przeszukania okazuje nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację służbową, a następnie zwraca się niezwłocznie do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie przeszukania. Postanowienie sądu lub prokuratora należy doręczyć osobie, u której dokonano przeszukania w terminie 7 dni od daty czynności na zgłoszone do protokołu żądanie. Osoba ta powinna być pouczona o prawie zgłoszenia powyższego żądania do protokołu. Dlatego w przypadku, gdy uczeń nie chce oddać podejrzanej substancji, należy zawiadomić dyrektora szkoły, który wzywa policję, która dokona przeszukania i ewentualnego zabezpieczenia podejrzanej substancji do badań.

W przypadku, gdy uczeń dobrowolnie wyda substancję nauczyciel powinien zabezpieczyć ją i przekazać jednostce policji. Wskazana byłaby również próba ustalenia, w jaki sposób uczeń wszedł w posiadanie podejrzanej substancji. Żądanie przekazania tej substancji lub pokazania swoich rzeczy powinno mieć miejsce w obecności więcej niż jednej osoby, a więc najlepiej, żeby to, obok nauczyciela, był dyrektor, wychowawca itp. Wspomniane czynności powinny zostać udokumentowane, na przykład w dzienniku lekcyjnym lub protokole. O zdarzeniu należy niezwłocznie powiadomić rodziców lub prawnych opiekunów ucznia. W przypadku dopalaczy może oczywiście okazać się, że podejrzana substancja jest legalną i za jej posiadanie, jak też sprzedaż, nie grozi kara, jednakże wydaje się, że w przypadku szkoły należy wykazać szczególną podejrzliwość.

Jak zostało to już zasygnalizowane, w obecnym stanie prawnym walka z dopalaczami w szkołach nie jest łatwa. Ważne miejsce w niej, obok stosowania wskazanych procedur, stanowi profilaktyka i działalność wychowawcza młodzieży, jak też właściwa pedagogizacja rodziców, którzy niejednokrotnie nie są świadomi wagi problemu. Z tego powodu należy zintensyfikować współpracę szkół z policją oraz właściwymi poradniami. Konieczne jest również ujęcie problematyki dopalaczy w szkolnych programach profilaktyki i lekcji wychowawczych.

dr Adam Balicki – prawnik, pracownik naukowy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, autor publikacji z zakresu prawa oświatowego.