Nauczyciele mają prawo przejść na emeryturę na zasadach ogólnych, po osiągnięciu powszechnie obowiązującego wieku emerytalnego,

który w odniesieniu do kobiet wynosi 60, a dla mężczyzn 65 lat, jak i po osiągnięciu obniżonego wieku emerytalnego (odpowiednio 55 i 60 lat). Mają również możliwość skorzystania z przepisów Karty Nauczyciela dotyczących wcześniejszej emerytury bez względu na wiek bądź z przepisów ustawy o emeryturach pomostowych.

Oznacza to, że nauczyciel ma możliwość uzyskania emerytury przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego na podstawie:

a) art. 88 Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (DzU z 2006 r. nr 97, poz. 674, z późn. zm.) – dalej KN – bez względu na wiek,

b) art. 32, 46 i 184 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227, z późn. zm.) – dalej ustawa emerytalna – w obniżonym wieku emerytalnym,

c) Ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (DzU z 2008 r. nr 237, poz. 1656, z późn. zm.).

Jeśli nauczyciel nie skorzysta z prawa do przejścia na wcześniejsza emeryturę ma prawo do otrzymania na swój wniosek świadczenia kompensacyjnego na podstawie Ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (DzU z 2009 r. nr 97, poz. 800, z późn. zm.).

Emerytura bez względu na wiek (art. 88 KN)

Uprawnienie do przejścia na emeryturę bez względu na wiek zostało nauczycielom przyznane w art. 88 KN. Karta Nauczyciela wśród warunków wymaganych do skorzystania z uprawnienia do przejścia na emeryturę bez względu na wiek wymienia:

• posiadanie odpowiedniego stażu pracy – 30 lat pracy w tym 20 lat w charakterze nauczyciela, w przypadku nauczycieli zatrudnionych w szczególnych warunkach okresy te wynoszą odpowiednio 25 i 20 lat,

• rozwiązanie stosunku pracy na wniosek nauczyciela (w każdej ze szkół, w której nauczyciel jest zatrudniony).

Od tego ostatniego warunku jest wyjątek. Jeśli bowiem rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło:

• w przypadku całkowitej likwidacji szkoły,

• w przypadku częściowej likwidacji szkoły,

• w przypadku zmian organizacyjnych, których skutkiem jest zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmiana planu nauczania, uniemożliwiające dalsze zatrudnienie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć,

• z upływem sześciomiesięcznego okresu pozostawania w stanie nieczynnym,

• odmowy podjęcia pracy przez nauczyciela w stanie spoczynku wówczas, mimo iż stosunek pracy nie został rozwiązany na wniosek samego zainteresowanego, może on skorzystać z prawa do przejścia na wcześniejszą emeryturę.

Warunki te dotyczą, co do zasady, nauczycieli urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. Natomiast urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r. będą mogli przejść na emeryturę bez względu na wiek, gdy oprócz ww. warunków spełnią jeszcze warunki dodatkowe, do których zalicza się:

• nieprzystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego lub, w razie przystąpienia, złożenie wniosku o przekazanie składek zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym za pośrednictwem ZUS na dochody budżetu państwa,

• spełnienie warunków dotyczących stażu do dnia 31 grudnia 2008 r.

Wszyscy zainteresowani przejściem na emeryturę na podstawie tego przepisu musieli więc spełnić wymagane warunki w nieprzekraczalnym terminie do dnia 31 grudnia 2008 r. Nie było wymagane złożenie wniosku o emeryturę bez względu na wiek do dnia 31 grudnia 2008 r. Nauczyciele, którzy osiągnęli wymagany staż do tej daty, wniosek o emeryturę bez względu na wiek będą mogli złożyć również po tej dacie, ale przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet, 65 lat dla mężczyzn). Termin ten nie dotyczy nauczycieli urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r., którzy będą mogli spełnić warunki wymagane do uzyskania emerytury bez względu na wiek również po dniu 31 grudnia 2008 r.

Emerytura w obniżonym wieku emerytalnym (art. 32, 46 i 184 ustawy emerytalnej)

Z emerytury w obniżonym wieku emerytalnym mogą skorzystać nauczyciele urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r. (art. 32 ustawy emerytalnej) oraz nauczyciele urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r. (art. 46 ustawy emerytalnej).

Nauczyciele urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r. mogą przejść na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym, jeśli spełniają łącznie następujące warunki:

• osiągnęli wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,

• posiadają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn,

• posiadają co najmniej 15 lat pracy w szczególnym charakterze.

Nauczyciele urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r. mogą przejść na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym, jeśli:

• do dnia 31 grudnia 2008 r. osiągną:

- wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,

- okres składkowy i nieskładkowy wynoszący: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnym charakterze,

• nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa.

Uzyskanie prawa do emerytury na tej podstawie nie jest uzależnione od uprzedniego rozwiązania stosunku pracy, jak również nie jest konieczne wykonywanie zawodu nauczyciela bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę.

Szczególną możliwość przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym daje art. 184 ustawy emerytalnej.

Na podstawie tego przepisu na emeryturę może przejść (po osiągnięciu obniżonego wieku emerytalnego wynoszącego dla kobiet 55 lat i 60 lat dla mężczyzn), nauczyciel urodzony po dniu 31 grudnia 1948 r., który na dzień 1 stycznia 1999 r:

• posiada okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn,

• posiada okres zatrudnienia w charakterze nauczyciela wynoszący co najmniej 15 lat (przy czym chodzi o okresy pracy w charakterze nauczyciela wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy),

• nie przystąpił do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyły wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa,

• rozwiązał stosunek pracy (w przypadku ubezpieczonych będących pracownikami).

Możliwość przejścia na emeryturę na przedstawionych powyżej warunkach ma znaczenie zwłaszcza dla tych osób, które do 31 grudnia 2008 r. nie osiągną wymaganego wieku emerytalnego (55 lat w przypadku kobiet, 60 lat w przypadku mężczyzn), ale na dzień 1 stycznia 1999 r. spełniały przesłanki dotyczące okresów zatrudnienia.

Emerytura pomostowa

Nauczycielom, wychowawcom i innym pracownikom pedagogicznych zatrudnionym w:

• młodzieżowych ośrodkach wychowawczych,

• młodzieżowych ośrodkach socjoterapii,

• ośrodkach szkolno-wychowawczych,

• schroniskach dla nieletnich oraz

• w zakładach poprawczych

– przysługuje prawo przejścia na emeryturę na zasadach określonych ustawie o emeryturach pomostowych. Przepisy o emeryturach pomostowych nie obejmują pozostałych nauczycieli. Prawo do emerytury pomostowej będzie przysługiwało nauczycielowi, który spełnia łącznie następujące warunki:

• urodził się po dniu 31 grudnia 1948 r.,

• ma okres pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat),

• osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn,

• ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn,

• przed dniem 1 stycznia 1999 r., przynajmniej przez jeden dzień, wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze określoną w przepisach dotychczasowych, nawet jeżeli praca taka nie została wymieniona w nowych wykazach prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, stanowiących załączniki do ustawy o emeryturach pomostowych,

• po dniu 31 grudnia 2008 r. przynajmniej przez jeden dzień wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienioną w ustawie o emeryturach pomostowych,

• rozwiązał stosunek pracy.

Emerytura pomostowa jest świadczeniem terminowym, a nie dożywotnim, jak w przypadku emerytury z powszechnego systemu. W momencie osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego prawo do emerytury pomostowej ustanie, a w jej miejsce zainteresowany uzyska emeryturę ustaloną zgodnie z zasadami określonymi w ustawie emerytalnej.

Świadczenia kompensacyjne

Świadczenie to powstało jako swoista „rekompensata” utraty szczególnych uprawnień emerytalnych, jakie nauczyciele posiadali na podstawie art. 88 KN. Nauczyciele, którzy wymagany staż udokumentowali do dnia 31 grudnia 2008 r., mogą skorzystać z prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie art. 88 KN także po 1 stycznia 2009 r. Skoro więc świadczenie to jest kompensacją utraty szczególnych uprawnień emerytalnych, to jednocześnie nie może posiadać ono cech emerytury. Świadczenie to zostało skierowane do nauczycieli, którzy nie spełniali warunków uzyskania wcześniejszej emerytury (tym bardziej emerytury na warunkach ogólnych), a mieli długi staż pracy. W związku z tym należy uznać, że nabycie prawa do świadczenia kompensacyjnego nie jest równoznaczne z nabyciem uprawnień emerytalnych.

Świadczenie kompensacyjne przysługuje nauczycielom, którzy spełnili łącznie następujące warunki:

• osiągnęli wiek wynoszący odpowiednio:

a) 55 lat – w latach 2009–2014,

b) 55 lat w przypadku kobiet i 56 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2015–2016,

c) 55 lat w przypadku kobiet i 57 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2017–2018,

d) 55 lat w przypadku kobiet i 58 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2019–2020,

e) 55 lat w przypadku kobiet i 59 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2021–2022,

f) 55 lat w przypadku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2023–2024,

g) 56 lat w przypadku kobiet i 61 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2025–2026,

h) 57 lat w przypadku kobiet i 62 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2027–2028,

i) 58 lat w przypadku kobiet i 63 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2029–2030,

j) 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2031–2032,

• mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący 30 lat, w tym 20 lat wykonywania pracy nauczycielskiej w szkole lub w przedszkolu w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć,

• rozwiązali stosunek pracy.

Nauczycielom, spełniającym wymienione warunki, świadczenie kompensacyjne przysługuje również w przypadku rozwiązania stosunku pracy lub wygaśnięcia stosunku pracy w przypadku całkowitej lub częściowej likwidacji szkoły.

Dariusz Skrzyński – prawnik, specjalista z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy i prawa autorskiego.